KAFKASYA
KAFKASYANIN SINIRLARI
Kafkasya
Omurgasını, Hazar kıyısında Apşeron yarımadasından başlayarak kuzeybatı istikametinde Azak ve Karadeniz arasında kalan Taman yarımadasına doğru uzanan 1400 km uzunluğundaki Kafkas sıradağlarının teşkil ettiği;
batıda Karadeniz, doğuda Hazar Denizi’yle sınırlı;
kuzeyde ise Don ağzı, Maniç Çukurluğu ve Kuma ağzı hattından,
güneyde Aras ve Çoruh Nehri’ne kadar uzanan bölgenin adı Kafkasya’dır.
Kuzey Güney yönünde kuş uçuşu mesafe 600 km olup, yaklaşık 500 bin km2 lik bir alana tekabül eder.
Omurgasını, Hazar kıyısında Apşeron yarımadasından başlayarak kuzeybatı istikametinde Azak ve Karadeniz arasında kalan Taman yarımadasına doğru uzanan 1400 km uzunluğundaki Kafkas sıradağlarının teşkil ettiği;
batıda Karadeniz, doğuda Hazar Denizi’yle sınırlı;
kuzeyde ise Don ağzı, Maniç Çukurluğu ve Kuma ağzı hattından,
güneyde Aras ve Çoruh Nehri’ne kadar uzanan bölgenin adı Kafkasya’dır.
Kuzey Güney yönünde kuş uçuşu mesafe 600 km olup, yaklaşık 500 bin km2 lik bir alana tekabül eder.
Kuzey Kafkasya
40-45 kuzey enlemleri ile 37-50 doğu boylamları arasında olup, batıda Azak ve Karadeniz, doğuda Hazar Denizi, kuzeyde Don ağzı, Maniç Çukurluğu ve Kuma ağzı, güneyde ise Hazar Denizi kıyısından Kızılburun’dan, Dibrar tepesiyle Nuha’nın güneyinde Ari ve Alazan çayları boyunca Çinvali mıntıkası dahil olmak üzere Karadeniz’e dökülen İngur ırmağı ile çevrili bölge ise Kuzey Kafkasya’dır. Kafkas sıradağları, Abhazya ve Güney Osetya bölgesi Kuzey Kafkasya sınırları içinde kalır.
40-45 kuzey enlemleri ile 37-50 doğu boylamları arasında olup, batıda Azak ve Karadeniz, doğuda Hazar Denizi, kuzeyde Don ağzı, Maniç Çukurluğu ve Kuma ağzı, güneyde ise Hazar Denizi kıyısından Kızılburun’dan, Dibrar tepesiyle Nuha’nın güneyinde Ari ve Alazan çayları boyunca Çinvali mıntıkası dahil olmak üzere Karadeniz’e dökülen İngur ırmağı ile çevrili bölge ise Kuzey Kafkasya’dır. Kafkas sıradağları, Abhazya ve Güney Osetya bölgesi Kuzey Kafkasya sınırları içinde kalır.
COĞRAFİ YAPI
Dağlar
Elburz (5642 m), Dihtau (5203 m), Koştantau (5144 m), Şhara (5068 m) ve Kazbek (5033 m) tir.
Topografik bakımdan farklı özelliklere sahip olmakla birlikte Kuzey Kafkasya genellikle engebeli bir bölgedir. Taman Yarımadası'ndan başlayarak Apşeron Yarımadası'na uzanan ve bölgeyi ikiye bölen Kafkas Sıradağları III. zamanda meydana gelen genç kıvrım dağlarıdır.
Elburz (5642 m), Dihtau (5203 m), Koştantau (5144 m), Şhara (5068 m) ve Kazbek (5033 m) tir.
Topografik bakımdan farklı özelliklere sahip olmakla birlikte Kuzey Kafkasya genellikle engebeli bir bölgedir. Taman Yarımadası'ndan başlayarak Apşeron Yarımadası'na uzanan ve bölgeyi ikiye bölen Kafkas Sıradağları III. zamanda meydana gelen genç kıvrım dağlarıdır.
Avrupa ve Asya kıtalarını ayıran Kafkas Dağları hemen tamamıyla Kuzey Kafkasya hudutları içinde kalır.
İki veya 3 sıra halinde devam eden, uzunluğu 1400 kilometreyi aşan ve 50 ile 225 km arasında farklılaşan genişliğe sahip Kafkas Sıradağları’nın en yüksek tepeleri birer sönmüş volkan konisi olan Elbruz Dağı (5630m) ve Kazbek Dağı (5043m)’dır. Bunlardan başka Dıh, Dombay, Cimara, Şıh Berzend, Adayıhoğ, Tepli, Vilpata, Karavgon, Labada, Vaza, Hahalgi, Şandağı, Dikiosmta, Tebulosymta, Çuaşv, Fişt, Pşehasu, Oşten, Woshuten, Krasnaya Polyana, Çeget Dağı, Dzhimara Dağı, Ulipata Dağı, Bazardyuzi Dağı gibi belli başlı dağlar yer alır.
İki veya 3 sıra halinde devam eden, uzunluğu 1400 kilometreyi aşan ve 50 ile 225 km arasında farklılaşan genişliğe sahip Kafkas Sıradağları’nın en yüksek tepeleri birer sönmüş volkan konisi olan Elbruz Dağı (5630m) ve Kazbek Dağı (5043m)’dır. Bunlardan başka Dıh, Dombay, Cimara, Şıh Berzend, Adayıhoğ, Tepli, Vilpata, Karavgon, Labada, Vaza, Hahalgi, Şandağı, Dikiosmta, Tebulosymta, Çuaşv, Fişt, Pşehasu, Oşten, Woshuten, Krasnaya Polyana, Çeget Dağı, Dzhimara Dağı, Ulipata Dağı, Bazardyuzi Dağı gibi belli başlı dağlar yer alır.
Batıda Abhazya bölgesinde dağların yüksekliği 1000 metryi geçmez. Doğuda ise 600 metreye kadar iner.
Dağların 3100 metrenin üzerinde kalan yüksek kesimleri daima karlar ve buzullarla kaplıdır.2200-3100 metre arasında çam, ladin ve köknar ağaçlarından oluşan zengin bir orman formasyonu hakimdir.
Başlıca karakteri olan granit, bozkır ve tabaka halinde kristal yamaçlarda görülür.
Kazbek civarındaki Daryal Geçidi, Hazar kıyısındaki Derbent Geçidi ile 2250 ve 3380 metre yüksekliklerde yer alan Kutais-Vladikavkas arasındaki Mamişo, Abhazya-Çerkesk arasındaki Kluhor ve diğer Ruk, Tırşı,Vantilaşt, Salavat, Kodor ve Arkatis geçitleri Kuzey ve Güney Kafkasya’yı birbirine bağlayan önemli geçitlerdir.
Dağların Kuzey Yamaçları ile Maniç Çukurluğu arasında kalan kısımda yer yer plato ve ovalar mevcuttur.
Başlıca karakteri olan granit, bozkır ve tabaka halinde kristal yamaçlarda görülür.
Kazbek civarındaki Daryal Geçidi, Hazar kıyısındaki Derbent Geçidi ile 2250 ve 3380 metre yüksekliklerde yer alan Kutais-Vladikavkas arasındaki Mamişo, Abhazya-Çerkesk arasındaki Kluhor ve diğer Ruk, Tırşı,Vantilaşt, Salavat, Kodor ve Arkatis geçitleri Kuzey ve Güney Kafkasya’yı birbirine bağlayan önemli geçitlerdir.
Dağların Kuzey Yamaçları ile Maniç Çukurluğu arasında kalan kısımda yer yer plato ve ovalar mevcuttur.
KAFKASYA’DA ETNİK YAPI
Kuzey Kafkasya’da yaşayan halklar konuştukları diller esas alınarak şu şekilde tasnif edilebilir:
1. ABHAZ-ADİGE GRUBU
1.1. ADİGELER:Kuzey çerkesleri olarak ta adlandırılan bu gruplar dil bakımından birbirlerini anlayabilirler. Adigeler kendi aralarında iki ana grup halinde incelenir.
a) Abzah, Hatukuay, Kemirguvey(Temirgoy - Çemguy), Adamey, Bjedug (Yegerkhoy-Kiray), Mahuş(:Makhoş), Şhapsıg, Natukhaç ve Janelerdir.
b) Kabardey ve Besleneyler(:Besniy): En kalabalık Çerkes kabilesi olan Kabardeyler, Büyük ve Küçük Kabardeyler olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Büyük Kabardeyler Nalçik ve çevresinde, Küçük Kabardeyler ise Mozdok (Mezdegü) çevresinde otururlar. Kabardeylerin bir kolu olarak kabul edilen Besleneyler ise batı komşularıdır.
1.2. UBIHLAR (:Ubuh-Vubıh- Ubukh): Kafkasyada Abhaz ve Adigeler arasında yaşayan bu topluluklar dil bakımından ölü diller arasına girmiştir. Tamamı 1864'de göç etmiş olduğundan Kafkasya'da hiç Ubıh kalmamıştır. Diasporada yaşayan Ubıh kökenli ailelerin bir kısmı komşuları olan Abzahların ve bir kısmı da Abhazların dilini benimsemişlerdir.
1.3. ABHAZLAR- ABAZALAR : Kuzeyde Çerkes topluluklarına komşu olan Abazalar (Abazin-Aşuva) ile Karadeniz kıyılarında oturan Abhazlar (Apsuvalar) aynı kökten çıkan iki grup halinde birbirlerinden Kafkas Dağları ile ayrılmışlardır. Karadeniz kıyı kesiminde oturan ana Abhaz kitlesi ile kuzeyde Kabardeylere yakın olarak oturan Abazaların şivelerinde farklılıklar ortaya çıkmış ise
de zorluk çekmeden anlaşabilirler.
2.NAKHO-DAĞISTAN GRUBU
2.1. VAYNAHLAR:Vaynah toplulukları genel olarak birbirlerinden lehçe farklılıkları ile ayrılan üç ana gruba ayrılır.
a. Çeçenler (Nohçi-Nohçoylar) Vaynahların ana kitlesini meydana getirirler.
b. İnguşlar (Galgaylar) İnguşlar ikinci büyük Vaynah grubudur ve Asa ile Sunja ırmakları arasında ve Terek Nehri'ne doğru kuzeye yayılırlar.
c. Kistler (Batslar,Tuşhlar) Gürcüstanın Çeçen sınırında Tuşa ve Alazan ırmaklarının kaynaklarında ve Panki vadisinde oturan bu küçük grup daha çok Gürcü unsurları ile etkileşim halindedir.
a. Çeçenler (Nohçi-Nohçoylar) Vaynahların ana kitlesini meydana getirirler.
b. İnguşlar (Galgaylar) İnguşlar ikinci büyük Vaynah grubudur ve Asa ile Sunja ırmakları arasında ve Terek Nehri'ne doğru kuzeye yayılırlar.
c. Kistler (Batslar,Tuşhlar) Gürcüstanın Çeçen sınırında Tuşa ve Alazan ırmaklarının kaynaklarında ve Panki vadisinde oturan bu küçük grup daha çok Gürcü unsurları ile etkileşim halindedir.
2.2. AVARLAR (MAĞARULLAR):Lezgilerden sonra Dağıstan'ın en kalabalık kabilesı Avarlar'dır. Kendi aralarında ise en kalabalık grubu esas Avarlar meydana getirirler. Dil yönünden üç gruba ayrılırlar;
ııı. Avar (Mağarul),
ıı. Andi (Bottlih, Godoberi, Karatin, Bagvalal, Çamalal, Tindi ve Açvaçiş gibi alt gruplara ayrılırlar)
ııı.Dido (Hinuk, Çvarşin ve Kapuçinler gibi alt gruplara ayrılırlar)
ııı. Avar (Mağarul),
ıı. Andi (Bottlih, Godoberi, Karatin, Bagvalal, Çamalal, Tindi ve Açvaçiş gibi alt gruplara ayrılırlar)
ııı.Dido (Hinuk, Çvarşin ve Kapuçinler gibi alt gruplara ayrılırlar)
2.3. LEZGİLER: Dağıstan'ın güney-doğusunda yaşarlar Samur Nehri'nin orta ve yukarı mecralarında ve Şamahı yöresine kadar uzanan alanda yayılmışlardır. Doğu ve güney-doğuda Azeriler ile karışmışlardır bu nedenle Türkçe Lezgiler arasında geniş ölçüde yayılmıştır. Rutul, Kütin, Agul, Budukh, Dzekh, Tabasaran, Tsakhur, Udi ve Khinalug gibi alt kollara ayrılırlar. Kürinler ve Tabasaranlar en kalabalık gruplardır.
2.4. LAKLAR(Gazi Kumuklar) Orta Dağıstan’da yaşarlar.
2.5. DARGİNLER Lezgi diline yakın bir dil konuşan Darginler bu nedenle Lezgi kabileleri arasında da sayılırlar. Akuşa, Sutkur, Sırhal, Urkarak, Horakan, Kaytak (Haydak) ve Kubaçi gibi gruplara ayrılırlar.
Dağıstan'daki dağlı kabilelerin aralarında bulunan doğal engeller (dağlar, tepeler, derin vadiler vs.) Batı Kafkasya'daki kadar olmasa da buradaki toplumlar arasında da çeşitli dil farklılıkları doğurmuştur.
2.4. LAKLAR(Gazi Kumuklar) Orta Dağıstan’da yaşarlar.
2.5. DARGİNLER Lezgi diline yakın bir dil konuşan Darginler bu nedenle Lezgi kabileleri arasında da sayılırlar. Akuşa, Sutkur, Sırhal, Urkarak, Horakan, Kaytak (Haydak) ve Kubaçi gibi gruplara ayrılırlar.
Dağıstan'daki dağlı kabilelerin aralarında bulunan doğal engeller (dağlar, tepeler, derin vadiler vs.) Batı Kafkasya'daki kadar olmasa da buradaki toplumlar arasında da çeşitli dil farklılıkları doğurmuştur.
3. HİNT-AVRUPALILAR
3.1. OSETLER (ASETİNLER)
Aslen Alanlardan geldikleri kabul edilen bu toplum, dil açısından Kafkas dillerinin etkileri altında önemli değişiklikler geçirmesine karşılık İran diline çok yakın bir dil kullanırlar.
Kafkasya'da Daryal Geçidi'nin güney ağzında otururlar. Onlara diğer Kafkas halkları Kuşha, kendileri ise Iron derler.
Osetinler başlıca iki gruba ayrılırlar;
a- İron,
b- Digor.
Aslen Alanlardan geldikleri kabul edilen bu toplum, dil açısından Kafkas dillerinin etkileri altında önemli değişiklikler geçirmesine karşılık İran diline çok yakın bir dil kullanırlar.
Kafkasya'da Daryal Geçidi'nin güney ağzında otururlar. Onlara diğer Kafkas halkları Kuşha, kendileri ise Iron derler.
Osetinler başlıca iki gruba ayrılırlar;
a- İron,
b- Digor.
3.2. TATLAR (PADARLAR) Safeviler tarafından Kafkasyada Bakü, Kuba, Şamahı, Derbent ve Zakatali mıntıkalarında yerleştirilmiş olan İranlılardır. Pehlevi Dili'ni konuşurlar.
4. TURANİLER
4.1. KARAÇAY-BALKARLAR (MALKARLAR) :Kaynakları hakkında çeşitli görüşler ileri sürülen Karaçayların genel olarak, Kafkasya'da belirli dönemlerde bulunmuş olan Hazar, Bulgar ve Kıpçak gibi Eski Türk topluluklarının bir devamı olduğu kabul edilmektedir. Kıpçak Türkçesinden geldiği bilinen bir dil kullanırlar. Karaçay ve Balkar (Malkar) olarak iki grup halinde anılmalarına rağmen gerçekte tek bir halktırlar.
Elbruz Tepesi'nin etrafındaki sarp ve yüksek bölgelere yerleşmişlerdir.
4.1. KARAÇAY-BALKARLAR (MALKARLAR) :Kaynakları hakkında çeşitli görüşler ileri sürülen Karaçayların genel olarak, Kafkasya'da belirli dönemlerde bulunmuş olan Hazar, Bulgar ve Kıpçak gibi Eski Türk topluluklarının bir devamı olduğu kabul edilmektedir. Kıpçak Türkçesinden geldiği bilinen bir dil kullanırlar. Karaçay ve Balkar (Malkar) olarak iki grup halinde anılmalarına rağmen gerçekte tek bir halktırlar.
Elbruz Tepesi'nin etrafındaki sarp ve yüksek bölgelere yerleşmişlerdir.
4.2. KUMUKLAR:Kuzeyde Terek Nehri'ne kadar, güneyde de Makhaçkale'nin güneyine kadar uzanan alçak arazide otururlar. Genel olarak Dağıstan'ın kuzey-doğu ve doğusundaki Hazar Denizi'ne kadar uzanan düzlüklerde yaşarlar. Kafkasya'ya ne zaman ve nasıl geldikleri kesin olarak bilinmemektedir. Makhaçkale, Kaspiiski, Hasavyurt, Babayurt, Buynakski ve hatta İzberbaş şehirleri Kumukların yaşadıkları alana dahildirler.
4.3. NOGAYLAR:Kazak ve Karakalpak Türkçesine yakın bir dil konuşan bu topluluklar XVIII. Yüzyıldan sonra Kafkasya bölgesine yerleştirilmişlerdir. Dağıstan’da Hazar Denizi'ne doğru uzanan düzlükte ve daha kuzeyde step görünümü alan bozkırlarda Türk asıllı kabilelerle (Kumuklar, Azeriler, Türkmenler) karışık olarak yaşarlar.
5. SLAVLAR
5.1. RUSLAR
5.2. DON KAZAKLARI
5.3. UKRAYNALILAR
Yorumlar
Yorum Gönder